Beeldbepalend 195

Amsterdam Centrum 7

Woensdag 1 maart 2023

In een eerdere aflevering over het centrum van Amsterdam heb ik het beeld van het Jordaanoproer laten zien. Rellen en oproer in Amsterdam, ze gaan vaak hand in hand. Halverwege de jaren zeventig van de vorige eeuw waren er de Nieuwmarktrellen. Aanleiding was vanwege de aanleg van een tunnelbuis voor de Oostlijn van de metro de sloop van een aantal uitstekende woningen. Bewoners voelden zich opgelicht door vooral linkse politici. Op een blinde muur aan de Sint Antoniebreestraat stond lang de tekst: ‘Hoed u voor de als links vermomde rechtsen, mijdt ze als pest, want ze zijn erger dan de rest.’ Bekende namen van wethouders uit die tijd: Han Lammers (PvdA), Roel van Duijn (PPR) en Huib Riethof (PSP).

Bij de aansluiting van de Geldersekade naar de Nieuwmarkt staan twee identieke plastieken die aansluiten op de balustrades langs de gracht. Het is het werk van Alexander Schabracq, die samen met Tom Postma en Dok van Winsen verantwoordelijk was voor het opsieren van de Nieuwmarkt met een aantal kunstwerken tijdens de renovatie van het plein omstreeks 1990.

Eveneens op de rand van de Nieuwmarkt bij de Geldersekade staat het Bredero-monument. Dit bronzen beeld is gemaakt door Piet Esser, die in 1914 is geboren in Baarn en overleed in 2004 in Leeuwarden. Behalve beeldhouwer was Esser tussen 1947 en 1979 ook hoogleraar aan de Rijksakademie van beeldende kunsten in Amsterdam. ‘Beeldhouwen is een wanhopig vak, het is steeds kapot maken en opnieuw beginnen’, zo beschreef hij zijn werk.

Het Bredero-monument is een eerbetoon aan Gerbrand Adriaensz Bredero, die aan de Geldersekade in Amsterdam heeft gewoond. In de zeventiende eeuw was Bredero een van de belangrijkste dichters en toneelschrijvers, onder andere van treurspelen, kluchten en blijspelen. Hij werd slechts 33 jaar en overleed vrij onverwachts op 23 augustus 1618. Mogelijk doordat hij in december 1617 een infectie had opgelopen toen hij door het ijs was gezakt. Zijn lijfspreuk ’t Kan verkeren is in veel van zijn gedichten te lezen.

Het beeld uit 1968 dat Esser maakte voor het monument is een scene uit De Spaansche Brabander, waarin de hoofdrolspeler/oplichter Jerolimo een gesprek voert met twee dames van lichte zeden. Terwijl hij een van hen probeert te kussen smeekt Jerolimo: ’O Joffrou wilde my een courtesy bewysen, so laet u slaeve toe, dat hy u eensjens kust.’ Haar afwijzing: ‘Nou Joncker niet te stout, ay lieve houtje rust.’

De stadspoort Sint Antoniespoort, vormde de basis tijdens de verbouwing in 1617 en 1618 tot Amsterdamse Waag. In 1827 bestonden er plannen om het gebouw te slopen en er een kathedraal door het bisdom Amsterdam te bouwen. Dit plan, ging niet door toen België zich afscheidde van ons land. Talloze bestemmingen heeft het pand al gehad, van stadsschermzaal en meubelmakerij tot brandweerkazerne en gemeentearchief. Zowel het Amsterdams Historisch Museum en het Joods Historisch Museum zijn er ontstaan. Aan de gevel zijn diverse gevelstenen te zien, soms een verwijzing naar beroepsgroepen zoals de gevelsteen voor het Metselaarsgilde.

Boven deze steen staat het portret van stadsmetselaar Cornelis Danckertsz de Ry, dat in 1618 is vervaardigd door stadssteenhouwer Hendrick de Keyser.

Net om het hoekje, rechts van de vorige stenen, hangt de oudste gevelsteen van Amsterdam.  Met deze steen wordt gerefereerd aan de bouw in 1488 van de Sint Antoniespoort. Met enige moeite is de tekst op de steen te lezen: MCCCCLXXXVIII den XXVIII dach in April wart den eersten steen van deze poert gheleit.

De volgende versiering hangt boven de ingang van het Sint Lucasgild, zoals het op de oude steen wordt aangegeven. Ieder gilde in De Waag kende zijn eigen ingang. Het Lucasgilde is vernoemd naar de evangelist Lucas, die het meest oog had voor detail en sfeer en daarmee ook de patroon werd van kunstenaars, schilders en beeldhouwers. Volgens een oude Byzantijnse legende heeft Lucas ook een portret van Maria geschilderd en hij wordt in verband gebracht met iconen van de Theotokos.

Een volgende, verweerde, gevelsteen behoort bij het Smidsgilde. De gilden worden onderverdeeld in ambachtsgroepen, schutterijen en geestelijke broederschappen. Hier komen steeds meer regels bij kijken. De geestelijke broederschappen verdwijnen als eerste. Binnen zo’n ambtsgilde verzamelden zich vooral mensen van een bepaalde beroepsgroep, maar niet iedere groep kreeg ook het recht om een gilde te vormen; groenlieden, diamantslijpers en banketbakkers werden niet toegelaten en anderen noemen zich zelfs ten onrechte een gilde zoals het brouwersgilde en het apothekersgilde. Eind achttiende, begin negentiende eeuw werd begonnen met het opheffen van de gilden.

Het Theatrum Anatomicum in de Waag is in 1691 gebouwd als een ruimte voor experimenten, observaties en als leeromgeving voor het chirurgijnsgilde, dat in de rechterhoektoren van de Waag was gevestigd. In deze ruimte werd de anatomie bestudeerd met behulp van de lijken van voormalige criminelen. Op de bovenste plekken in dit amphitheater kreeg ook de burgerij, met een lage entreeprijs, toegang. Tegenwoordig heeft het Theatrum moderne voorzieningen voor licht, geluid en streaming media en wordt het verhuurd voor debatten, lezingen en tentoonstellingen.

Toen in het begin van de zeventiende eeuw Amsterdam fors begon te groeien en stadsmuren werden gesloopt verloor de Sint Antoniespoort zijn functie. Omdat de oude waag te klein was geworden, werd hier in 1617 de waag gevestigd. Kooplieden konden er hun goederen wegen en hier moest de belasting aan de stad worden betaald. Tevens werd op de bovenverdieping ruimte gecreëerd voor de hiervoor genoemde gulden.

 

Mag ik een kusje

 

het is de dans van hem met haar en niet

van haar met hem want zij is zich bewust

 

van zijn lust die na die dans ongetwijfeld

leidt tot haar schande. daarvoor kan hij

 

beter terecht om de hoek waar vrouwen

tegen betaling hem geven want hij wenst.

 

zij is op zoek naar een echte vent die haar

op handen draagt en niet om een gestolen

 

kusje vraagt en verder onder haar rokken,

om daarna blij van het spel er op zijn zijen

 

sokken vandoor te gaan. haar reputatie is

nog niet geschonden zolang zij ongebonden

 

niet afhankelijk wordt van zijn roem die het

op een theatrale voetstuk heeft geplaatst.

 

Opa IJsbeer

 

Verantwoording

1.       Inleiding – wikipedia

2.       Geldersekade – wikipedia

3.       Geldersekade – buitenbeeldinbeeld.nl – wikipedia

4.       Nieuwmarkt – wikipedia – publicart.amsterdam

5.       Nieuwmarkt – publicart.amsterdam

6.       Nieuwmarkt – waag.org

7.       Nieuwmarkt – wikipedia

8.       Nieuwmarkt – gevelstenen.net – archief.amsterdam.nl

9.       Nieuwmarkt – waag.org – ntvg.nl

10.     Nieuwmarkt – onh.nl