Deel 55

Amsterdam Beurs van Berlage

Woensdag 17 juni 2020

Zo omstreeks 1876 was duidelijk dat Amsterdam behoefte had aan een nieuwe koopmansbeurs. De Beurs van Zocher (uit 1848) was te klein geworden en Het Mausoleum zoals het ook wel werd genoemd was uit de mode geraakt. In 1882 werd het net gedempte Damrak als locatie voor de beurs aangewezen en een jaar later werd een internationale prijsvraag uitgeschreven. Op zijn Amsterdams leverde dat veel strijd op. En vervolgens kwam er kritiek op het juryrapport. De Franse architect Louis Marie Cordonnier werd als winnaar aangewezen. Omdat hij wist dat zijn ontwerp duurder zou uitvallen wees hij het project, bovendien waren er beschuldigingen van plagiaat. In 1887 werd een nieuw beursplan gemaakt en dat bleef lang liggen. Van de vijf prijswinnaars van de eerdere prijsvraag was Berlage de enige Nederlander en die kreeg in 1896 alsnog het verzoek zijn plannen voor het terrein te voltooien. Omdat de beurs in de oude rivierbedding van de Amstel werd gebouwd verzakte tijdens de bouw het pand reeds. Metselaars moesten scheuren uithakken en opnieuw opvullen met bakstenen. Het doel was handel, maar in 1912 vertrok de effectenhandel al naar Beursplein 5. Daarna vertrokken er steeds meer poten. In 1998 verdween de Agrarische Termijnmarkt als laatste financiële activiteit uit De Beurs van Berlage.

Op de hoek van het Damrak en de Oudebrugsteeg staat in de hoekgevel het beeld Jan Pieterszoon Coen uit 1903. Het beeld is gemaakt door de Nederlandse beeldhouwer Lambertus Zijl, geboren in 1866 in Kralingen en overleden in 1947 in Bussum. Door zijn samenwerking met de architect Berlage kwam zijn carrière als beeldhouwer op gang. De calvinist Coen was koopman, was tweemaal gouverneur-generaal voor de VOC en voerde uit die functie vele oorlogen met Indische vorsten en Europese concurrenten om een monopolypositie te verwerven in de specerijenhandel in de Indische archipel. ‘Dispereert niet’, wanhoop niet, staat er op het beeld van Coen, die vanwege zijn vaak gewelddadige handelspolitiek volgens veel critici geen eerbetoon verdient.

Diverse bogen van het voormalige beursgebouw worden gesierd met prachtige sluitstenen, die deels aan de gevel en deels in de boog zijn verwerkt. Ook deze stenen zijn van de hand van Lambertus Zijl.

 

De architect Jan Ernst van der Pek introduceerde bij de bouw van de Beurs in dit geval de term bouwbeeldhouwkunst. De sluitstenen volgen de vorm van het gebouw en zijn daarom nagenoeg in de architectuur verzonken.

De reliëfs op de sluitstenen, die dus doorlopen op de haaks op elkaar staande vlakken, zijn duidelijk geïnspireerd door de Egyptische sculptuur. Maar ook de stenen naast de sluitstenen hebben een beeldend karakter.

Het Verkeer is een langwerpige gevelsteen van Lambertus Zijl aan de gevel van De Beurs langs het Damrak. De mensen zijn een verwijzing naar de burgers, boeren en buitenlui, het handelsverkeer, maar ook kinderen. Daarnaast zijn paarden, ossen en zelfs een kameel en olifant in de steen verwerkt. Eronder is een poëzieregel leesbaar van de dichter Albert Verwey, die zich heeft laten inspireren door de handel in het Beursgebouw. De tekst is door Lambertus Zijl gehouwen.

Aan de rechterzijde van de lange gevel aan het Damrak is in de muur een gedenksteen gemetseld ter ere van de architect Hendrik Petrus Berlage, onder wiens visie de beurs is gebouwd. De gemeente Amsterdam heeft dat gedaan vanwege de zeventigjarige leeftijd van de architect op 21 februari 1926. De in Amsterdam geboren Berlage overleed in 1934 in Den Haag. In de steen is een reliëfportret van hem te zien, met daaronder het opschrift.

Op de hoek van het Damrak en het Beursplein staat het gevelbeeld Gijsbrecht van Aemstel. Net als het beeld van Coen is dit kunstwerk gemaakt door Lambertus Zijl. Hiermee wordt verwezen naar een treurspel van Joost van den Vondel, speciaal geschreven voor de opening van de Amsterdamse schouwburg. Het stuk in vijf bedrijven is voor het eerst opgevoerd in 1638 en door Van den Vondel opgedragen aan Hugo de Groot. Het speelt tijdens een kerstnacht omstreeks 1300 en gaat over de belegering van de stad door manschappen uit omliggende dorpen. Het opent met:

Het hemelsche gerecht heeft zich ten langen leste

Erbarremt over my en myn benauwde veste

Boven de ingang aan het Beursplein is de gevelreliëf Hun omgang door Lambertus Zijl te zien. Enig cynisme kan Zijl, die zelf van eenvoudige komaf was, niet worden ontzegd. Hij verwelkomde met een drieluik de handelaren die de Beurs iedere dag betraden. Links is het paradijs te zien, een plek waar nog geen handel bestond en vruchten werden aangeboden. In het midden is de toekomst, een verbond van gelijkwaardigen met daarboven vredesduiven. En rechts de bedorven beschaving, met een kapitalistische samenleving waarin een persoon de massa uitbuit. De onder het reliëf aangebrachte dichtregel van Albert Verwey sluit daarop aan en is een oproep aan handelaren om vooral hun verstand te gebruiken. En een klein stukje onder de regel, in de drie bogen, zijn opnieuw sluitstenen te zien.

Boven dit reliëf is in de nok nog een ander reliëf van Lambertus Zijl te zien. Het Koggeschip heeft alles met geschiedenis te maken. Dit was immers het eigenlijke stadswapen van Amsterdam en was al in de veertiende eeuw op zegels te zien. Onder het schip wordt aangegeven dat het gebouw in 1902 gereed was.

Als ik terugkeer naar het begin en via de Beursstraat wandel naar de Oudebrugsteeg zie ik vlak voor de hoek weer een fraaie sluitsteen. Vooral het door Lambertus Zijl gestileerde hoofd springt eruit.

Op de hoek met de steeg staat het beeld van Hugo de Groot. Hem kennen we allemaal van zijn ontsnapping in een boekenkist, maar Lambertus van Zijl heeft hem niet voor niets een plekje op een van de hoeken van de Beurs gegeven. In zijn boek Mare Liberum (Over de vrije zee) verdedigde De Groot het recht om handel in Indië desnoods met geweld te beschermen tegen exclusieve aanspraken van Spanje en Portugal. Dit waren de belangrijkste concurrenten van de VOC bij deze handel. Met dit boekje legde De Groot de basis voor het maritieme recht.

De aflevering over de kunst aan de buitenzijde van de Beurs van Berlage sluit ik af met een vijfde sluitsteen.

 

De koopman

 

Fier en dapper in zijn tijd

voor zijn bazen voert hij strijd

de beurzen flink gespekt

en zijn waarheid opgerekt

 

de koopman ligt nu onder vuur

nog staat hij op zijn eigen muur

geen roem meer in ’t verschiet

en toch roept hij: disponeert niet

 

Opa IJsbeer

 

Verantwoording

 

1.       Inleiding – wikipedia – dbnl.org

2.       Oudebrugsteeg – wikipedia

3.       Damrak – buitenbeeldinbeeld.nl

4.       Damrak – adambeeldenva1900.blogspot.com – straatpoëzie

5.       Damrak – vanderkrogt.net

6.       Damrak – wikipedia

7.       Beursplein – bistroberlage.com – aartvanzoest.nl

8.       Beursplein - adambeeldenva1900.blogspot.com

9.       Beursstraat – buitenbeeldinbeeld.nl

10.     Oudebrugsteeg – nationaalarchief.nl

11.     Oudebrugsteeg – buitenbeeldinbeeld.nl